Abstract
Türkçede İstem Değiştirimi II: Edilgenleştirme
Bu çalışma, Türkçede istem değiştirme stratejisinin nasıl işlediğini istem dil bilgisi açısından
araştıran yazı dizisizinin ikincisidir. İstem değiştirimi, aynı istem bilgisini ve sözlüksel anlamı
paylaşan bir fiilin çoğunlukla şekil bilgisel ve söz dizimsel süreçlerle kazandıkları, biri
sözlüksel istem ve diğeri dil bilgisel istem olarak adlandırılabilecek en az iki farklı istem
gerçekleşme biçiminin adıdır. Edilgenleştirme fiilin (sözlüksel) istem bilgisinde çoğunlukla
azalmaya yol açan şekil bilgisel süreçlerden biridir. Bununla birlikte edilgenleştirmeninin
fiilin istem bilgisinde meydana getirdiği tek istem değiştirim türü istem azaltmak değildir.
Edilgenleştirmenin Türkçede kimi zaman fiilin istemini yeniden düzenlediği, kimi zaman da
beklenilenin aksine fiilin istemini muhafaza ettiği, hatta dönüşlü fiillerin edilgenleştirilmesi
sırasında fiilin istemini artırdığı görülür. Bununla birlikte Türkçede edilgenleştirme
stratejisinin bütün fiil ve fiil sınıfları için düzenli bir biçimde işlediği söylenemez. Bazı fiil ve
fiil sınıfları düzenli biçimde edilgenleştirilirken bazıları edilgenleştirilmeye ve istem
değitirimine hiçbir şekilde izin vermez ya da belirli şekil bilgisel ve söz dizimsel koşullara
bağlanır ve kısıtlanır. Bu çalışmada, Türkçe edilgenleştirme kısıtlılıklarının fiillerin mantıksal,
söz dizimsel ve anlam bilimsel isteminden kaynaklandığı ileri sürülmüş, Türkiye Türkçesinde
hangi fiil ve fiil sınıflarının hangi nedenlerle edilgenleştirilemediği ve kısıtlandığı istem dil
bilgisi açısından tartışılmış, edilgenleştirmenin neden olduğu dört (4) farklı istem değiştirim
türü belirlenmiştir. Edilgenleştirmenin söz dizimsel açıdan benzediği diğer çatı
kategorileriyle ilişkisi betimlenmiş, edilgen yapıları benzer diğer yapılardan ayırt edebilecek
birtakım anlam bilimsel genellemelere varılmıştır.
Keywords
Türkçe fiiller, İstem, istem değiştirimi, edilgenleştirme, çift edilgenlik